Όταν η Αθηνά και ο Ποσειδώνας συγκρούστηκαν για την εύνοια των Αθηναίων, όταν διαγωνίστηκαν για την ανάληψη της προστασίας της πόλης σε αγώνα αμφίρροπο, οι πολίτες κλήθηκαν να αποφασίσουν με βάση τα δώρα των θεών.
Ο Ποσειδώνας προσέφερε άλογα και αλμυρό νερό, που ανάβλυσε από τον βράχο της Ακρόπολης μετά από ένα τρομερό χτύπημα της τρίαινας. Η Αθηνά προσέφερε μια ελιά που φύτρωσε στον ίδιο βράχο. Οι Αθηναίοι διάλεξαν την ελιά και γέμισαν την Αττική με ελαιώνες. Σε έναν απ’ αυτούς, εκεί όπου σήμερα υπάρχουν συνεργεία, ετοιμόρροπες αποθήκες, μπάζα και εγκαταλειμμένα εργοστάσια, κάποιοι από τους μεγαλύτερους διανοητές της αρχαιότητας δίδαξαν φιλοσοφία και επιστήμη.
Οι κοινωνιολόγοι ερμηνεύουν την προτίμηση που έδειξαν οι Αθηναίοι στο δώρο της Αθήνας, με βάση τη δύναμη που είχαν στην αρχαϊκή εποχή οι γαιοκτήμονες και την αντίστοιχη προσήλωση της κοινωνίας στα δώρα της γης. Τα δώρα του Ποσειδώνα, συμβολίζοντας περισσότερο το ταξίδι διά ξηράς ή διά θαλάσσης, ταίριαζαν σε μια τάξη που δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί. Η βιοτεχνία και το εμπόριο ήρθαν αργότερα.
Όμως, πέρα από την εύλογη κοινωνιολογική ανάγνωση, θα μπορούσαμε εκ των υστέρων να πούμε ότι οι Αθηναίοι δεν έκαναν άσχημα. Η μέγιστη αξία και ποιότητα των προϊόντων του δέντρου της ελιάς και η ευεργετική επίδρασή τους στην ανθρώπινη υγεία έκαναν εκείνη την επιλογή εξαιρετικά επιτυχή. Εξάλλου, η εμπορευματοποίηση του ελαιόλαδου στη Μεσόγειο, κατά τους ομηρικούς και αρχαϊκούς χρόνους, και η καλή τιμή του στην αγορά, έφερε αρκετά έσοδα και δύναμη στους Αθηναίους. Δεν θα ήταν άστοχο να ισχυριστούμε ότι αποτέλεσε έναν ακόμη παράγοντα που συντέλεσε στη συσσώρευση πλούτου, ενός πλούτου που έκανε δυνατά τα πνευματικά, επιστημονικά και αρχιτεκτονικά επιτεύγματα του Χρυσού Αιώνα.
Οι Αθηναίοι δεν στάθηκαν αχάριστοι στους ευεργέτες θεούς, τόσο στον νικητή όσο και στον ηττημένο. Αφιέρωσαν τον Παρθενώνα στη λα-τρεία της Αθηνάς, χωρίς όμως να αφήσουν παραπονεμένο τον Ποσειδώ- να. Η διαμάχη τους λαξεύτηκε στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα και συμβολίστηκε στο Ερέχθειο, που ανήκει και στους δύο θεούς. Λέγεται μάλιστα ότι μια ασυμμετρία στη δυτική πλευρά του Ερεχθείου δεν είναι καθόλου τυχαία, δεν είναι κατασκευαστικό λάθος, αλλά η συνειδητή προσπάθεια του αρχιτέκτονα να σεβαστεί τα κλαδιά της, να μην ενοχλήσει την ελιά της Αθηνάς, που είχε φυτρώσει σε εκείνο ακριβώς το σημείο. τρεία της Αθηνάς, χωρίς όμως να αφήσουν παραπονεμένο τον Ποσειδώνα.
Η διαμάχη τους λαξεύτηκε στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα και συμβολίστηκε στο Ερέχθειο, που ανήκει και στους δύο θεούς. Λέγεται μάλιστα ότι μια ασυμμετρία στη δυτική πλευρά του Ερεχθείου δεν είναι καθόλου τυχαία, δεν είναι κατασκευαστικό λάθος, αλλά η συνειδητή προσπάθεια του αρχιτέκτονα να σεβαστεί τα κλαδιά της, να μην ενοχλήσει την ελιά της Αθηνάς, που είχε φυτρώσει σε εκείνο ακριβώς το σημείο. Είναι μία από τις λίγες φορές που η ανθρώπινη έπαρση υποχώρησε μπροστά σε ένα φυτό, που ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα προσαρμόστηκε και σεβάστηκε τον φυσικό νόμο.
Στο ίδιο σημείο υπάρχει και σήμερα ένας απόγονος εκείνου του ιερού δέντρου, πρόσφατα φυτεμένος, απόδειξη της ευαισθησίας των σύγχρονων αναστηλωτών.Λέγει ακόμη ο μύθος πως, όταν οι Αθηναίοι επέστρεψαν στην πόλη τους, την οποία είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν σε κάποια φάση των Περσικών Πολέμων, βρήκαν την ιερή ελιά καμένη. Όμως, ω! του θαύματος, από τα αποκαΐδια είχε ήδη ξεπεταχτεί ένα φρέσκο καταπράσινο κλαδί, σύμβολο της αναγέννησης που θα ακολουθούσε. Αυτό όμως μπορεί και να μην είναι μύθος.
Η ελιά, όπως και πολλά άλλα Μεσογειακά δέντρα και θάμνοι, παραβλαστάνουν σύντομα από την ανέπαφη ρίζα, έστω και αν όλο το υπέργειο μέρος έχει γίνει στάχτη.Λέγεται επίσης πως η ίδια ελιά ήταν αυτή που θαύμασε ο περιηγητής Παυσανίας όταν επισκέφτηκε την Αθήνα 700 χρόνια αργότερα, αποδίδοντας την εξαιρετική μακροζωία του δέντρου στην ιερότητά του. Διόλου απίθανο να ήταν όντως η ίδια ελιά. Υπάρχουν σήμερα χιλιάδες αιωνόβιες ελιές στη Μεσόγειο, τις οποίες ο Παυσανίας θα πρέπει να συνάντησε ως νεαρά δέντρα κατά τις περιηγήσεις του. Πολλές από αυτές έχουν, αποδεδειγμένα, ηλικία 2.000 ετών.
Δεν είναι μόνο για τους Έλληνες ιερό δέντρο η ελιά. Οι Ιουδαίοι έχουν τον δικό τους ελαιώνα, το όρος των Ελαιών, ενώ το σημάδι που έστειλε ο Θεός στον Νώε, ότι το κακό είχε περάσει, ήταν ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος ενός περιστεριού. Το ίδιο ιερή είναι η ελιά και για τους υπόλοιπους Μεσογειακούς λαούς, όντας το φυτό στο οποίο γίνονται οι περισσότερες αναφορές, όχι μόνο από τον Όμηρο και τους αρχαίους Έλληνες τραγικούς της κλασικής εποχής, αλλά και από τις εβραϊκές και χριστιανικές Βίβλους και το Κοράνι. Ακολουθεί το αμπέλι. Με μία όμως διαφορά.
Ενώ η καλλιέργεια του αμπελιού παγκοσμιοποιήθηκε και η σημερινή εξάπλωση των αμπελώνων έχει επεκταθεί πολύ πέρα από τα βιολογικά όρια του είδους, μέσα από επιτυχείς διασταυρώσεις και άλλους τεχνικούς χειρισμούς, η ελιά αντιστάθηκε. Αρνήθηκε πεισματικά να εγκαταλείψει την κοιτίδα της, να εγκλιματιστεί σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπου κι αν θέλησε να τη μεταφέρει το ανθρώπινο δαιμόνιο. Υπήρξε μια μικρή επιτυχία σε περιοχές με Μεσογειακό κλίμα, ωστόσο το 98% της παγκόσμιας παραγωγής ελαιολάδου και νωπών ελιών εξακολουθεί να προέρχεται από τη Μεσογειακή λεκάνη. Οι ελαιώνες χαράζουν ακόμη με σαφήνεια τα γεωγραφικά όρια της Μεσογείου και το δέντρο της ελιάς παραμένει το σήμα κατατεθέν, το χαρακτηριστικότερο έμβλημα αυτής της γεωγραφικής και πολιτισμικής περιοχής.των αμπελώνων έχει επεκταθεί πολύ πέρα από τα βιολογικά όρια του είδους, μέσα από επιτυχείς διασταυρώσεις και άλλους τεχνικούς χειρισμούς, η ελιά αντιστάθηκε.
Αρνήθηκε πεισματικά να εγκαταλείψει την κοιτίδα της, να εγκλιματιστεί σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπου κι αν θέλησε να τη μεταφέρει το ανθρώπινο δαιμόνιο. Υπήρξε μια μικρή επιτυχία σε περιοχές με Μεσογειακό κλίμα, ωστόσο το 98% της παγκόσμιας παραγωγής ελαιολάδου και νωπών ελιών εξακολουθεί να προέρχεται από τη Μεσογειακή λεκάνη. Οι ελαιώνες χαράζουν ακόμη με σαφήνεια τα γεωγραφικά όρια της Μεσογείου και το δέντρο της ελιάς παραμένει το σήμα κατατεθέν, το χαρακτηριστικότερο έμβλημα αυτής της γεωγραφικής και πολιτισμικής περιοχής.
Πριν από το φυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως ελιά (με τις διάφορες ποικιλίες της και το όνομα Olea europaea var. europaea), οι λαοί της Μεσογείου χρησιμοποιούσαν τον άγριο πρόγονό της (Olea europaea var. sylve- stris), δηλαδή την αγριελιά, ήδη από τη Νεολιθική Εποχή πριν από 10.000 έως 7.000 χρόνια. Το ξύλο για τη φωτιά και τις κατασκευές, τον καρπό για το φωτιστικό λάδι στα λυχνάρια. Η εξημέρωση της αγριελιάς και, κατά συνέπεια, η εμφάνιση των πρώτων ελαιώνων, εικάζεται πως συνέβη περίπου πριν από 6.000 χρόνια. Τα αρχικά αρχαιολογικά ευρήματα υπέδειξαν ως κέντρο εξημέρωσης την περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Παλαιστίνη και Ιορδανία. Ωστόσο, πρόσφατα δεδομένα από τη μοριακή ανάλυση γενετικού υλικού της ελιάς συνηγορούν για τουλάχιστον 9 ανεξάρτητες μεταξύ τους θέσεις εξημέρωσης, όλες στην Ανατολική Μεσόγειο, μία από αυτές στην Ελλάδα.
Η μετακίνηση της καλλιέργειας των ελαιώνων προς τη Δυτική Μεσόγειο ακολούθησε αργότερα, στην Εποχή του Χαλκού, περίπου πριν από 4.50θ χρόνια. Σταμάτησε στην Ισπανία. Ποτέ η ελιά δεν κατευθύνθηκε προς τον βορρά. Δέντρο εξαιρετικά σκληρό και ανθεκτικό στη μακροχρόνια έλλειψη νερού, δεν αντέχει ωστόσο την παγωνιά. Οι βιολογικές του ιδιότητες ταιριάζουν σε μακρά, ξηρά και ζεστά καλοκαίρια και σε ήπια ψυχρούς και υγρούς χειμώνες. Δηλαδή στο Μεσογειακό κλίμα. Στην πορεία των αιώνων, η δημιουργία νέων ποικιλιών στηρίχτηκε κυρίως στην παρατήρηση των επιμέρους δέντρων και στην επιλογή και βλαστητική αναπαραγωγή εκείνων των φυτών που, για τις ανθρώπινες ανάγκες και με τα ανθρώπινα κριτήρια, ήταν τα πλέον χρήσιμα.Σύντομα η ελιά ξεχώρισε από τα υπόλοιπα καλλιεργούμενα φυτά και προήχθη σε φυτό ιερό το οποίο χρησιμοποιούσαν σε τελετουργίες.
Στην αρχαϊκή Ελλάδα, στο ξύλο της σκάλιζαν λατρευτικά αγαλματίδια, τα «ξόανα». Χάρη στην αντοχή του ξύλου αυτού, πολλά ξόανα διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Με κλαδί ελιάς, τον «κότινο», στεφάνωναν τους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων. Και νόμοι αυστηροί είχαν θεσπιστεί για όσους, χωρίς ικανό και αποχρώντα λόγο, έκοβαν τα ιερά δέντρα. Διότι ήταν ιεροσυλία να ξεριζώσει κανείς το σύμβολο της ειρήνης, της σοφίας, της γονιμότητας, της δόξας και της αγνότητας.αρχαϊκή Ελλάδα, στο ξύλο της σκάλιζαν λατρευτικά αγαλματίδια, τα «ξόανα». Χάρη στην αντοχή του ξύλου αυτού, πολλά ξόανα διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Με κλαδί ελιάς, τον «κότινο», στεφάνωναν τους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων. Και νόμοι αυστηροί είχαν θεσπιστεί για όσους, χωρίς ικανό και αποχρώντα λόγο, έκοβαν τα ιερά δέντρα. Διότι ήταν ιεροσυλία να ξεριζώσει κανείς το σύμβολο της ειρήνης, της σοφίας, της γονιμότητας, της δόξας και της αγνότητας.
Η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι μεταξύ των γνωστών εδώδιμων φυτικών ελαίων, το ελαιόλαδο είναι το πιο ευεργετικό για την ανθρώπινη υγεία, λόγω της άριστης αναλογίας μονοακόρεστων και πολυακόρεστων λιπαρών οξέων, σε σχέση με τα κορεσμένα λιπαρά οξέα. Επίσης, λόγω της υψηλής περιεκτικότητάς του σε αντιοξειδωτικές πολυφαινόλες. Η πληθώρα των επιστημονικών δημοσιευμάτων για τις θετικές επιπτώσεις της χρήσης του ελαιόλαδου στη διατήρηση της καλής υγείας, κυρίως στην πρόληψη καρδιαγγειακών νοσημάτων (αλλά όχι μόνο), είναι ιδιαίτερα πειστική. Το μόνο άλλο φυτικό έλαιο που μπορεί να ανταγωνιστεί το ελαιόλαδο, ως προς αυτές τις ιδιότητες, είναι εκείνο που εξάγεται από τα σπέρματα δύο ειδών λάχανου (Brassica napus και Brassica canipestris).
Σε αντίθεση με το ελαιόλαδο, που αποτελεί μέρος της ανθρώπινης δίαιτας εδώ και 6.000 χρόνια, το λάδι από τα λάχανα άρχισε να τρώγεται μόλις πριν από 5 δεκαετίες, όταν αναπτύχθηκαν ποικιλίες των οποίων τα έλαια (που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν μόνο ως λιπαντικά μηχανών) ήταν απαλλαγμένα από κάποιες δύσπεπτες ουσίες με δυσάρεστη γεύση. Παρ' όλα αυτά, το λάδι από την ελαιοκράμβη, που σήμερα παράγεται στη Βόρεια Αμερική, σκαρφάλωσε μέσα σε λίγες δεκαετίες στην τρίτη θέση της παγκόσμιας κατανάλωσης, με μερίδιο γύρω στο 15%. Ενώ το λαδάκι της ελιάς, σε πείσμα της καλής του φήμης, διεκδικεί ένα πενιχρό 3%. Σε πείσμα του σεβασμού που χαίρει παγκοσμίως, όχι μόνο ως προϊόν άριστης ποιότητας αλλά και ως προϊόν ενός εμβληματικού φυτού.
Θυμάμαι, πριν από 15 περίπου χρόνια, το θριαμβευτικό ύφος του Σουηδού συναδέλφου, όταν με προσκαλούσε για γεύμα στο σπίτι του, με την υπόσχεση μιας σημαντικής έκπληξης. Εκεί, με τρόπο τελετουργικό, έσταξε σε μια πράσινη σαλάτα για 5 άτομα τρεις σταγόνες παρθένου ελληνικού ελαιόλαδου, από ένα μικρό μπουκάλι των 100 γραμμαρίων. Με έναν τσολιά στην ετικέτα. Ήταν πολύ περήφανος γι’ αυτό τό σπάνιο απόκτημα. Το είχε αγοράσε σε μια επίσκεψή του στην Ελλάδα. Προσπάθησα, η έκφραση της ευχάριστης έκπληξής μου να φαίνεται όσο το δυνατόν πιο ειλικρινής. Διότι γνωρίζω πως οι γνήσιοι φιλέλληνες αντιμετωπίζουν πάντα με μεγάλο σεβασμό τα διαχρονικά ελληνικά σύμβολα, καμιά φορά περισσότερο από τους ίδιους τους Έλληνες. Προσπάθησα επίσης να μην φανεί στην έκφρασή μου η αυθόρμητη και σκανδαλώδης σκέψη ότι τα πολύτιμα 100 γραμμάρια του Σκανδιναβού φίλου αποτελούν στην Ελλάδα τη συνήθη δόση για μια μερίδα γεμιστά..
Δεν κατάφερε λοιπόν το ελαιόλαδο να δελεάσει τις παγκόσμιες αγορές, να παγκοσμιοποιηθεί. Αποτελεί σε μεγάλο βαθμό ένα προϊόν εσωτερικής κατανάλωσης, μια και το 87% της παραγωγής διακινείται στην περιοχή της Μεσογείου. Ίσως η φανατική κατανάλωση ελαιολάδου να είναι ένα από τα ελάχιστα κοινά στοιχεία, τα σημεία αναφοράς, τα αναλλοίωτα στο πέρασμα του χρόνου, που μοιραζόμαστε με τους ένδοξους προγόνους. Το λάδι και η γλώσσα. Αντε, και το ανυπότακτον του χαρακτήρος.Ίσως και μόνο γι* αυτό να αξίζει να συμπεριλάβουμε την ελιά στα επίλεκτα φυτά. Γιατί είναι δική μας.
Βιβλιογραφία
Kaniewski D., van Campo Ε., Boiy Τ., Terral J.-F., Khadari B., Bcsnard G., «Primary domestication and early uses of the emblematic olive tree: palacobotanical, historical and molecular evidence from the Middle East». Biological Reviews (2012).
Rhizopoulou S., «Symbolic plants of the Olympic Games»,JournalofExperimental Botany 55 (2001) 1601-1606.
Πηγή: Γιάννης Μανέτας - Περί φυτών αφηγήματα. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
